📰 Sınırların Kavşağı Hoçvan: Medeniyetlerin İdari Hâkimiyetinde Çok Katmanlı Bir Tarih
ARDAHAN – Türkiye'nin kuzeydoğu ucunda, Transkafkasya ile Anadolu arasında bir sınır bölgesi olarak konumlanan Hoçvan, tarih boyunca farklı halklara ve medeniyetlere ev sahipliği yapmış, zengin ve çok katmanlı bir kültürel mirasa sahip bir yerleşim yeri olma özelliğini koruyor. Urartulardan Osmanlı'ya, Gürcü ve Ermeni Krallıklarından Çarlık Rusyası'na kadar pek çok idari yapıya tanıklık eden Hoçvan, bölgenin dinamik tarihini gözler önüne seriyor.
🗺️ Farklı İktidarların Tahakkümü Altında Bir Geçiş Noktası
Sınırların bugünkü gibi keskin olmadığı pre-modern dönemde stratejik bir konumda bulunan Hoçvan, tarih boyunca birçok kez el değiştirmiştir. İlk çağlardan günümüze kadar Urartular, Medler, Persler, Bizans İmparatorluğu, Gürcü ve Ermeni Krallıkları, Selçuklular ve Osmanlı İmparatorluğu gibi büyük medeniyetlerin idari hâkimiyetinde kalmış ve bu medeniyetlerden izler taşımıştır. Bu idari değişiklikler, bölgenin kültürel ve ekonomik yapısını derinden etkilemiş, 20. yüzyılın ortalarına kadar süren yoğun bir demografik çeşitliliğin oluşmasına zemin hazırlamıştır.
Bölge, idari değişimlerin sık yaşanması nedeniyle farklı dönemlerde farklı isimlerle anılmıştır; örneğin antik çağlarda Ermenilerce Gugark, 15. yüzyıldan sonra ise Gürcülerce Samtskhe olarak adlandırılmıştır.
📜 Osmanlı Kayıtlarında Hoçvan: 66 Köyden Oluşan Bir Nahiye
Hoçvan'a dair en ayrıntılı idari ve ekonomik bilgiler, Osmanlı İmparatorluğu'nun bölgeye yerleşmesiyle başlar. Osmanlı'nın Tımar sistemi kayıtları, Hoçvan'ın sosyoekonomik yapısına ışık tutmaktadır. 16. yüzyıla ait Gürcistan İcmal Defteri'ne göre Hoçvan, Küçük Ardahan Livası'na bağlı bir nahiye olarak gösterilmekte ve irili ufaklı toplam 66 köyden oluşmaktadır.
🌐 Etimoloji Gizemi: "Hoçvan" Kelimesinin Kökeni
Hoçvan isminin etimolojik kökenine dair bugüne kadar kesin bir inceleme yapılmamıştır. Kelimenin Ermenice, Gürcüce veya Kürtçe bir kelimeden türemiş olabileceği düşünülmektedir. Özellikle "avan" kelimesinin Ermenicede şehir, köy gibi yerleşim yerleri için kullanılması ve Kafkasya ile Doğu Anadolu'da sonu "avan" ile biten (Erivan, Nahçivan gibi) çok sayıda yerleşim biriminin bulunması dikkat çekmektedir. Halk arasında kullanılan Kürtçe adı ise Xoçvan'dır.
👥 Çarlık Dönemi ve Kürt-Ermeni-Malakan Nüfusu
1878 Osmanlı-Rus Harbi sonrasında Çarlık Rusyası hâkimiyetine giren Hoçvan, Kars Obslastı'na bağlı olarak idare edilmiştir. Bu dönem, bölge demografisinin en çeşitli olduğu dönemlerden biridir. Bölge nüfusunun büyük bir kısmını Kürtler oluşturmakla birlikte, Ermeni nüfusu da oldukça fazlaydı. Ayrıca Rusya'dan göç eden Malakanlar da (Beroje Malegin, Xarziyan ve Alagöz bölgelerinde) tarımsal teknolojinin ilerlemesine ciddi katkılarda bulunmuşlardır. 19. ve 20. yüzyıl başlarında Arif Ağa, Beyaz Bey ve İzzet Bey gibi Kürt feodal şahıslar bölge siyasetinde etkili olmuşlardır.
🇹🇷 Cumhuriyet Dönemi ve İsim Değişiklikleri
Cumhuriyetin kuruluşundan sonra Ermenice, Rumca ve Kürtçe olan yerleşim yerlerinin isimleri Türkçe kelimelerle değiştirilmiştir. Kora Beberek, Panik, Pangis gibi Hoçvan köylerinin isimleri Bayramoğlu, Tazeköy, Taşlıdere, Tunçoluk gibi isimlerle değiştirilmiştir.
Gazeteci Yazar Mehmet Ali Arslan'ın çalışmaları ve yerel halkın talepleri doğrultusunda, Kora ve Hacıali köylerine ait sürekli yerleşim yeri olan Yaylakarakolu mezrası da Hoçvan yerleşim yeri listesine dahil edilmiş ve Bölgenin Tanıtımlarından Hoçvan'daki yerleşim yeri sayısı 22'ye yükselmiştir.
Hoçwan: Navçeya Sînorî ya Xwedî Mîrata Şaristaniyan
ARDAHAN – Li bakurê rojhilatê Tirkiyeyê, li herêma sînorî ya di navbera Qefqasyaya Derbasî (Transkafkasya) û Anatoliyayê de cih digire, Hoçwan (bi Tirkî: Hoçvan) her tim bûye qada jiyana gel û şaristaniyên cuda. Hoçwan, ku navê wê yê Kurdî Xoçwan e, ji Ûrartûyan heta Împaratoriya Osmanî, ji Keyaniyên Gurcî û Ermenî heta Rûsyaya Çarî, gelek rêveberiyên dîrokî dîtiye û dîroka dînamîk a herêmê eşkere dike.
🗺️ Xala Derbasbûnê Di Bin Destê Gelek Îktîdaran De
Hoçwan, ku di serdemên beriya modern de sînorên wê ne ew qas tûj bûn, ji ber cîhê xwe yê stratejîk di dîrokê de gelek caran dest guhertiye. Ji serdemên kevnar heta îro, di bin rêveberiya şaristaniyên mezin ên wekî Ûrartû, Med, Pers, Bîzans, Keyaniyên Gurcî û Ermenî, Selçûqî û Osmanî de maye û şopên wan hildaye.
Ev guhertinên îdarî bandoreke mezin li ser avahiya çandî û aborî ya herêmê kirine û heta nîvê sedsala 20an bûne sedema peydabûna cûrbecûrîyeke demografîk a zêde. Ji ber van guhertinên îdarî, herêm di serdemên cuda de bi navên cuda hatiye binavkirin; mînak, di serdema kevnar de ji aliyê Ermeniyan ve wek Gugark, û piştî sedsala 15an jî ji aliyê Gurciyan ve wek Samtskhe hatiye bi navkirin.
📜 Hoçwan Di Qeydên Osmanî de: Nahiyeyek Ji 66 Gundan Pêk Dihat
Agahiyên herî berfireh ên îdarî û aborî yên der barê Hoçwanê de, bi bicihbûna Împaratoriya Osmanî re dest pê dikin. Li gorî Deftera Îcmalê ya Gurcistanê ya sedsala 16an, Hoçwan wek nahiyeyek girêdayî Lîvaya Qersa Biçûk (Küçük Ardahan Livası) tê nîşandan û bi tevahî ji 66 gundên mezin û biçûk pêk dihat. Qeydên sîstema Tîmarê ya Osmanî, ronahiyê didin ser avahiya civakî-aborî ya Hoçwanê.
🌐 Sirra Etîmolojiyê: Koka Navê "Hoçwan"
Heta îro lêkolîneke teqez li ser koka etîmolojîk a navê Hoçwan nehatiye kirin. Tê texmînkirin ku koka peyvê dibe ku ji zimanên Ermenî, Gurcî an jî Kurdî be. Peyva "avan" ku di Ermenî de ji bo wargehên wekî bajar û gund tê bikaranîn û li Qefqasya û Rojhilatê Anadoluyê navên gelek wargehan bi "avan" (wek Êrîvan, Nexçîvan) diqedin, vê îhtîmalê xurt dike. Navê ku ji aliyê gel ve tê bikaranîn jî Xoçwan e.
👥 Serdema Çarî û Gelheya Kurd, Ermenî, û Malakan
Piştî Şerê Osmanî-Rûsî yê sala 1878an, Hoçwan kete bin rêveberiya Rûsyaya Çarî û girêdayî Obslasta Qersê (Kars Obslastı) bû. Ev serdem di warê cihêrengiya demografîk de serdema herî zêde ye.
Beşeke mezin a gelheya herêmê ji Kurdan pêk dihat. Her wiha gelheya Ermenî jî gelek zêde bû.
Malakanên ku ji Rûsyayê koç kiribûn jî (li herêmên Beroje Malegin, Xarziyan û Alagöz) bi pêşxistina teknolojiya çandiniyê, alîkariyên cidî dane aboriya herêmê.
Di destpêka sedsalên 19an û 20an de, kesayetên Kurd ên feodal wek Arif Axa, Beyaz Beg û Îzzet Beg bi hevpeymanên xwe yên bi rêveberiyên Osmanî û Rûsî re di siyaseta herêmê de bandorker bûn.
🇹🇷 Serdema Komarê û Guhertinên Navan
Piştî damezrandina Komarê, navên wargehên bi zimanên Ermenî, Rûmî û Kurdî hatin guhertin û bi peyvên Tirkî hatin şûna wan. Navên gundên Hoçwanê yên wek Kora Beberek, Panik, Pangis bi navên wek Bayramoğlu, Tazeköy, Taşlıdere, Tunçoluk hatin guhertin.
Her çend navendeke îdarî ya fermî ya Hoçwanê tune be jî, li gorî xebatên Rojnamevan û Nivîskar Mehmet Ali Arslan û daxwazên gel, mezraya Yaylakarakolu ya girêdayî gundên Kora û Hacîalî jî ketiye lîsteya wargehên Hoçwanê û bi vî awayî hejmara gundên herêmê gihîştiye 22an.
